درسکوت جهان، عدالت خاموش می‌شود
مقدمه
در حالی که نهادهای حقوق بشری جهان هر ساله یک روز را به «وکلای در معرض خطر» اختصاص داده‌اند، در ایران این خطر از یک روز به یک ساختار دائمی بدل شده است.
شورش گسترده جوانان ایران در قیام ۱۴۰۱ فقط خیابان‌ها را نلرزاند، بلکه سیستم قضایی رژيم ایران را به چالشی بی‌سابقه کشاند. در این میان، وکلای مستقل که سعی در دفاع قانونی از معترضان داشتند، خود به صف بازداشت‌شدگان و قربانیان پیوستند.
۱- شرح مستند و بی‌طرفانه
در جریان قیام ۱۴۰۱، ده‌ها وکیل که مسئولیت دفاع از بازداشت‌شدگان را برعهده داشتند، مورد تهدید، بازداشت، تعلیق، یا محرومیت از وکالت قرار گرفتند. برخی حتی پیش از ورود به روند دفاع، صرفاً به دلیل اعلام آمادگی برای پذیرش پرونده‌ها، بازداشت شدند. بر اساس داده‌ها:
- بیش از ۶۰ وکیل در فاصله مهر تا اسفند ۱۴۰۱ بازداشت یا احضار شدند.
- ده‌ها نفر تهدید به لغو پروانه، تعلیق، یا ممنوع‌الخروجی شدند.
- بسیاری از این افراد از حق درمان، ملاقات با خانواده یا ارتباط با موکل محروم بودند.
۲- نقش وکلا در قیام ۱۴۰۱
نقش وکلا در این قیام، فراتر از دفاع صرف بود. گروهی از آنان با صدور بیانیه‌های دسته‌جمعی، تحریم جلسات فرمایشی دادگاه، و اعتراض به خشونت ساختاری، صدای جامعه شدند. نمونه‌هایی از تهدید قضایی علیه امضاکنندگان این بیانیه‌ها به چشم می‌خورد. مواردی نیز از شرکت وکلا در اعتراضات خیابانی گزارش شده که منجر به بازداشت آنان شد
۳- وکلای کشته‌شده در قیام ۱۴۰۱
در جریان قیام سراسری ۱۴۰۱ در ایران، سه زن وکیل دادگستری جان خود را از دست دادند:
- دکتر مریم آروین
- دکتر محبت مظفری
- نرگس خرمی‌فرد
مرضیه محبی، یکی از وکلای برجسته‌ای که پرونده کشته شدن نرگس خرمی را بررسی کرده است، می‌گوید: «در مورد تمام روزهای پایانی زندگی نرگس و اتفاقاتی که رخ داده است، تحقیق کرده‌ام و به‌طور حتم می‌گویم که نیروهای امنیتی او را در بیمارستان به قتل رساندند.»
براساس حکم صادره برای مرضیه محبی ، او از ”استیمان“خارج شد، به این معنا که جان و مال او دیگر در امان نیست و حقوق شهروندی‌اش رعایت نمی‌شود. این حکم، که برای اولین بار علیه یک وکیل دادگستری صادر شده، هیچ وجاهت قانونی ندارد و صرفاً اقدامی انتقام‌جویانه توصیف می‌شود.
وی می گوید، «به‌طرز بی‌سابقه‌ای در جریان قیام1401 در ایران، ۱۶۲ وکیل احضار، بازداشت و محاکمه شدند و شماری از آنان با سلب آزادی و ابطال پروانه وکالت مواجه شدند.»
۴- قتل خاموش یک وکیل: پرونده دکتر مریم آروین
دکتر مریم آروین، وکیل جوان دادگستری در سیرجان، از جمله وکلایی بود که در جریان قیام ۱۴۰۱ به دفاع از معترضان برخاست. او در مراجعه به دادسرا برای پذیرش وکالت یکی از بازداشت‌شدگان، با جمله‌ای تکان‌دهنده از زبان قاضی پرونده (که معاون دادستان بود) روبه‌رو شد: « نمی‌توانی وکالت معترضان را قبول کنی، چون خودت متهم هستی. «
چند روز بعد، در سوم آذر ۱۴۰۱، مأموران امنیتی با او تماس گرفتند. دو روز بعد، در ۵ آذر، او همراه با خانواده‌اش به دادسرا رفت؛ جایی که با ضرب و شتم، دستبند، و بی‌حرمتی بازداشت شد. مادرش نیز، که فردای آن روز برای پیگیری وضعیت او به دادسرا مراجعه کرده بود، بازداشت و به زندان «کهن‌شهر» منتقل شد. در دوران بازداشت، مریم بیش از ۷ کیلو وزن از دست داد. او به خانواده گفته بود که مرتب به او آبمیوه‌هایی می‌دادند که طعمی مشکوک داشتند و احتمال می‌داد دارو در آن‌ها ریخته شده باشد.
روز ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ به کما رفت و تنها یک روز بعد، در ۱۸ بهمن، با از کار افتادن کامل کبد و ریه، جان سپرد. مرگ دکتر آروین، نه تنها حذف فیزیکی یک وکیل است، بلکه نماد تلاشی آگاهانه برای ارعاب و خاموش‌کردن نهاد وکالت در برابر خشونت دولتی است.
۵- لیست ۱۶ وکیل در معرض خطر
وکلایی که در جریان قیام ۱۴۰۱ یا در ادامه‌ی آن، با برخوردهای مستقیم امنیتی و قضایی مواجه شده‌اند. این لیست، بر پایه منابع حقوق بشری، گزارش‌های رسانه‌ای معتبر، و مستندات دادگاهی تهیه شده و شامل افرادی است که مورد تهدید، بازداشت، محرومیت از حقوق صنفی یا فشارهای امنیتی مستمر قرار گرفته‌اند. این اسامی تنها بخشی از جامعه‌ی در سکوت‌مانده‌ی وکلای سرکوب‌شده هستند؛ اما نمایانگر یک روند فراگیر از سیاست حذف نهاد وکالت مستقل در ایران تحت حاکمیت ملایان است
| نام | نوع برخورد |
| محمد نجفی | حبس طولانی، شلاق، محرومیت از وکالت |
| فرزانه زیلابی | محکومیت، تهدید به لغو پروانه |
| محمدرضا فقیهی | ۵ سال حبس، ممنوع‌الخروجی |
| طاهر نقوی | حبس، عدم دسترسی به درمان |
| مرضیه محمدی | بازداشت، بلاتکلیفی |
| علی شریف‌زاده | احضارهای مکرر، وثیقه سنگین |
| امیرسالار داودی | ۳۰ سال حبس، شلاق |
| پیام درفشان | حبس، تهدیدهای امنیتی |
| مصطفی دانشجو | حبس، لغو پروانه |
| گیتی پورفاضل | حبس، محرومیت |
| سعید دهقان | ممنوع‌الخروجی، تهدیدات امنیتی |
| محمد اولیایی‌فرد | حبس، سلب پروانه |
| زینب طاهری | بازداشت، فشار رسانه‌ای و قضایی |
| هادی صفی‌زاده | احضار، تهدید مستقیم |
| ندا ناجی | بازداشت و تعقیب پس از فعالیت حقوق بشری |
| شهناز کیان | بازداشت در جریان اعتراضات |
۶- تحلیل حقوقی و سیاسی
رفتار حاکمیت ایران با وکلای قیام ۱۴۰۱ نقض سیستماتیک مواد متعددی از حقوق بین‌الملل است:
- اصل ۱۶ اصول اساسی نقش وکلا (سازمان ملل، ۱۹۹۰)
- ماده ۱۴ میثاق حقوق مدنی و سیاسی درباره حق دادرسی عادلانه
- ماده ۹ درباره منع بازداشت خودسرانه
- نقض اصل استقلال نهاد وکالت
۷- پیامدهای جبران‌ناپذیر سرکوب نهاد وکالت
محدود‌کردن دسترسی به وکیل انتخابی، اصل دادرسی عادلانه را زیر سؤال می‌برد. نتیجه آن، گسترش شکنجه، اعترافات اجباری، و صدور احکام ناعادلانه حبس و حتی اعدام علیه متهمان بی‌دفاع است. نهاد وکالت، به‌جای آن‌که پناه عدالت‌جویان باشد، تحت فشار فروپاشیده یا به سکوت وادار شده است.
حق دفاع، نخستین خط دفاع از آزادیست.
اگر وکلا خاموش شوند عدالت برای همیشه خاموش خواهد شد.