مرگ خاموش زندانیان در ایران؛ سیاست عامدانه محرومیت پزشکی و مرگ تدریجی

زندان‌های ایران؛ اتاق‌های انتظار مرگ برای بیماران زندانی

«هر روز تأخیر در درمان، می‌تواند یک حکم مرگ پنهان باشد.»
شواهد موثق از داخل زندان‌های ایران نشان می‌دهد که جان زندانیان نه بر اثر بیماری، بلکه به‌واسطه یک سیاست عامدانه محرومیت پزشکی گرفته می‌شود. مرگ اخیر مریم شهرکی در زندان فردیس و وضعیت بحرانی سمیه رشیدی در زندان قرچک تنها بخشی از این الگوی مرگبار هستند. زندانیان مبتلا به بیماری‌های سخت مانند سرطان، بیماری‌های قلبی و دیسک ستون فقرات نیز از درمان محروم می‌شوند و در روندی تدریجی و دردناک به مرگ سپرده می‌شوند. زندان‌های قرچک ورامین و شیبان اهواز نمونه‌های بارز این سیاست‌اند که در آن مقامات با جلوگیری از اعزام بیماران به بیمارستان، زندانیان را در چرخه مرگ خاموش گرفتار می‌کنند.

مقدمه و چارچوب نظری

شرایط زندان‌های ایران نشان می‌دهد که محرومیت درمانی یک پدیده‌ی تصادفی یا ناشی از کمبود منابع نیست. این روند، ابزاری حساب‌شده برای اعمال فشار، شکنجه و در نهایت حذف فیزیکی زندانیان، به‌ویژه زندانیان سیاسی است. مقامات قضایی و امنیتی به‌جای پزشکان درباره اعزام به بیمارستان تصمیم می‌گیرند و این مداخله عامدانه بیماری‌های قابل درمان را به مرگ‌های دردناک تبدیل کرده است.

عفو بین‌الملل در گزارشی تحقیقی با عنوان «در اتاق انتظار مرگ» هشدار داده است که مقامات با «ممانعت عامدانه از دسترسی زندانیان بیمار به مراقبت‌های حیاتی»، زندان‌ها را به «اتاق انتظار مرگ» تبدیل کرده‌اند. همچنین گزارشگران ویژه سازمان ملل بارها تأکید کرده‌اند که این روند می‌تواند مصداق شکنجه و رفتار غیرانسانی باشد.

نمونه‌های شاخص از مرگ خاموش

در ماه‌های اخیر چندین زندانی در اثر محرومیت و ممانعت از درمان جان خود را از دست داده‌اند یا در شرایط بحرانی قرار گرفته‌اند:

• مریم شهرکی، زندانی ۴۰ ساله در زندان فردیس کرج، با علائم شدید قلبی مواجه بود. درد او را «درد معده» تشخیص دادند و بدون دریافت خدمات تخصصی به بند بازگردانده شد. چند ساعت بعد در روز ۲۱ شهریور ۱۴۰۴  با افت شدید فشار خون پیش از انتقال به بیمارستان، جان باخت.
• جمیله عزیزی، زندانی جرائم مالی در قرچک ورامین، روز جمعه 28شهریور1404 با علائم سکته قلبی به بهداری زندان منتقل شد، اما پزشکان پس از معاینه، بدون ارائه درمان جدی، او را به بند بازگرداندند. ساعتی بعد، وی در بند مشاور2 جان سپرد..

• سمیه رشیدی در زندان قرچک ورامین، مبتلا به صرع،  پس از حملات پیاپی  در روزهای ۲۵–۲۹ شهریور ۱۴۰۴دچار کاهش سطح هوشیاری شد. شکایات او «تمارض» تلقی شد و تنها پس از وخامت شدید به بیمارستان منتقل گردید. پزشکان وضعیت او را «وخیم و غیرقابل برگشت» توصیف کردند.
• در زندان قزل حصار، زندانی محکوم به اعدام ابوالحسن منتظرمقدم ( بیماری قلبی، فتق، کبد، دیابت، سنگ کلیه، دیسک کمر؛ نیاز به جراحی فوری) از حق درمان محروم شده‌است.
• در زندان فشافویه، دست‌کم ده‌ها زندانی بیمار شناسایی شده‌اند؛ از جمله ، میر یوسف یونسی (۷۲ ساله، نیازمند جراحی)، محمدعلی اکبری منفرد سالخورده ( فلج دوپا، دیابت، عفونت شدید در پا و خطر قطع عضو) و رضا اهتمامی (۷۰ ساله، بیماری قلبی) که هیچ‌یک به درمان مناسب دسترسی ندارند.
• در زندان شیبان اهواز، زندانیانی مانند ایوب پرکار (۶۹ ساله، با چندبیماری پس از ۱۷ سال حبس) و جابر آلبوشوکه (در معرض نابینایی) با وجود وضعیت بحرانی از اعزام به بیمارستان محروم مانده‌اند.

فهرست کامل زندانیان بیمار و جان‌باخته، همراه با نوع بیماری و وضعیت، در جدول زیر ارائه شده است.

جدول زندانیان بیمار و جان‌باخته

سازوکارهای محرومیت درمانی

• تأخیر عامدانه در اعزام:  مرگ مریم شهرکی و جمیله عزیزی نشان می‌دهد که تعلل عامدانه در اعزام بیماران به بیمارستان عملاً به صدور حکم مرگ ختم می‌شود.

• کنترل امنیتی بر تصمیم پزشکی:  در پرونده میر یوسف یونسی (۷۲ ساله) اعزام او به بیمارستان سه بار در لحظه آخر به دستور مقامات امنیتی لغو شد. این در حالی‌است که مرتضوی، معاون سلامت سازمان زندان‌ها ادعا کرد که « هیچ محدودیتی برای اعزام وجود ندارد»
• برچسب «تمارض»:  حملات صرع سمیه رشیدی در قرچک ورامین «تمارض» تلقی شد و همین تأخیر جان او را به خطر انداخت.
• شرط‌گذاری تحقیرآمیز:  راحله راحمی‌پور تنها با دستبند و پابند به ICU منتقل شد؛ این شرط باعث تأخیر درمانی و تحقیر مضاعف او شد.
• تحمیل هزینه درمان بر زندانی:  در فشافویه زندانیان باید هزینه داروهای حیاتی مانند انسولین و داروهای قلبی را شخصاً تأمین کنند، در غیر این صورت بدون درمان رها می‌شوند.
• عدم تفکیک زندانیان:  نگهداری زندانیان سیاسی در کنار مجرمان عادی، مانند مورد علیرضا شیرمحمدعلی که در فشافویه با ضربات چاقو کشته شد، بخشی از این سیاست مرگبار است.

تحلیل حقوقی

• حق حیات (ICCPR) ماده ۶: مرگ‌های قابل پیشگیری مانند مریم شهرکی نقض این ماده است.
• منع شکنجه (ICCPR) ماده ۷ / UDHR ماده ۵: برچسب «تمارض» و شرط پابند مصداق رفتار غیرانسانی است.
• قواعد ماندلا (مواد ۲۴–۲۷): زندانیان باید همان خدمات درمانی جامعه آزاد را دریافت کنند؛ در ایران محرومیت سیستماتیک است.
• حق سلامت (ICESCR) ماده ۱۲: ممانعت از اعزام بیماران نقض این حق بنیادین است.
• الگوی سیستماتیک: گستردگی موارد، این روند را در سطح جنایت علیه بشریت (اساسنامه رم ماده ۷) قرار می‌دهد.

نتیجه‌گیری و فراخوان اقدام

زندان‌های ایران به اتاق‌های انتظار مرگ برای بیماران زندانی تبدیل شده‌اند. مرگ‌های اخیر در فردیس و قرچک و وضعیت بحرانی بیماران در فشافویه و شیبان و قزلحصار نشان می‌دهد که این روند بخشی از یک سیاست عامدانه و سیستماتیک است.

ما از شورای حقوق بشر سازمان ملل، گزارشگران ویژه در زمینه شکنجه و حق سلامت و سایر نهادهای بین‌المللی می‌خواهیم:

• کمیته حقیقت‌یاب مستقلی برای بررسی مرگ‌های مشکوک تشکیل دهند.
• رژیم حاکم بر ایران را ملزم به درمان فوری زندانیان بیمار کنند.
• مقامات رژیم را در قبال این نقض‌های سازمان‌یافته پاسخگو نمایند.