به مناسبت روز جهانی مبارزه با فساد
۹ دسامبر، روز جهانی مبارزه با فساد، فرصتی است تا جهان به یاد بیاورد که فساد تنها یک جرم اقتصادی نیست؛ بلکه تهدیدی مستقیم علیه حقوق بشر، عدالت و توسعه انسانی است. سازمان ملل در این روز بر این واقعیت تأکید میکند که فساد، هنگامی که در قلب حکمرانی نهادینه شود، به فقر، سرکوب، تبعیض و نقض سیستماتیک حقوق شهروندان منجر میگردد.
در سالهای اخیر، ایران همواره در پایینترین ردههای شاخص جهانی فساد قرار داشته است. اما مسئله اصلی رتبه نیست؛ ساختار فساد است. در ایران، فساد نه یک انحراف، بلکه شیوه حکمرانی است؛ شبکهای درهمتنیده که دولت، مجلس، نهادهای امنیتی، سپاه پاسداران، دستگاه قضا، نهادهای اقتصادی زیرنظر رهبری و مجموعهای از ساختارهای فراقانونی، اجزای یک منظومه واحد را تشکیل میدهند.
گستره این فساد آنچنان وسیع و چندلایه است که بررسی کامل آن در یک گزارش ممکن نیست. از همین رو، این مجموعه در چند شماره منتشر میشود تا تصویری روشن، مستند و فاکتوئل از ماهیت فساد ساختاری در ایران ارائه دهد.
۱. فساد اقتصادی و ثروتهای نجومی: غارت سازمانیافته منابع ملی
فساد اقتصادی در ایران عملاً به یک نظام موازی قدرت تبدیل شده است؛ شبکهای از بنیادهای عظیم اقتصادی، نهادهای نظامی، مقامات دولتی و رانتخواران وابسته به حلقههای قدرت. انباشت ثروت در دست این شبکهها نه حاصل فعالیت مولد، بلکه نتیجه رانتهای کلان ارزی، قراردادهای انحصاری، امتیازات فوققانونی و انتقال سیستماتیک منابع عمومی است.
فاکت کلیدی: دارایی تنها یکی از نهادهای اقتصادی زیرنظر رهبری—ستاد اجرایی فرمان امام—بیش از ۹۵ میلیارد دلار برآورد شده است.
۲. فساد قضایی و عدالت دوگانه: دستگاه قضا بهعنوان سپر حفاظتی فساد
در ساختار موجود، دستگاه قضایی خود یکی از محورهای اصلی شکلگیری و تقویت فساد است. پروندههای متعدد فساد در سطوح بالای قوه قضاییه، همراه با برخوردهای تبعیضآمیز با متهمان، نشان میدهد که عدالت در ایران دوگانه و طبقاتی است.
از یک سو، مقامات و وابستگان قدرت با وجود پروندههای سنگین از مصونیت عملی برخوردارند؛ و از سوی دیگر، فعالان مدنی، معترضان و شهروندان عادی با سنگینترین اتهامات امنیتی محاکمه و مجازات میشوند.
این وضعیت نشان میدهد که دستگاه قضا در عمل نقش حفاظتی برای شبکه فساد ایفا میکند.
۳. فساد امنیتی، قاچاق انسان و شبکههای استثمار
یکی از تکاندهندهترین ابعاد فساد در ایران، پیوند مستقیم نهادهای امنیتی با شبکههای قاچاق انسان و استثمار جنسی است. گزارشهای معتبر بینالمللی تأکید میکنند که بخشهایی از این شبکهها، با دخالت یا چشمپوشی نیروهای امنیتی فعالیت میکنند.
سوءاستفاده از «صیغه» برای انتقال زنان و دختران به خارج، استفاده از شبکههای موسوم به «پرستو» برای حذف یا کنترل سیاسی، و گزارشهایی درباره کودکسربازگیری، نشان میدهد که فساد در ایران صرفاً اقتصادی نیست؛ بلکه ابزاری امنیتی برای پیشبرد اهداف سیاسی و سرکوب اجتماعی است.
پیامد انسانی این سازوکار بسیار سنگین است: زنان، دختران و کودکان در معرض استثمار سازمانیافته، خشونت و بیپناهی کامل قرار دارند.
۴. فساد در زندانها: اقتصاد پنهان، کار اجباری و قاچاق سازمانیافته
زندانها در ایران از نقش اصلاحی و قانونی خود فاصله گرفته و به منابع درآمد حکومتی تبدیل شدهاند. بنیاد تعاون زندانیان انحصار توزیع کالاهای ضروری را در اختیار دارد و این کالاها را با قیمتهایی چند برابر عرضه میکند. این ساختار، زندانیان و خانوادههای آنان را به منبع سود تبدیل کرده است.
همزمان، زندانیان در قالب «طرحهای اشتغال» به کارهای سخت با دستمزدی ناچیز و بدون حمایت حقوقی مشغول میشوند؛ وضعیتی که مصداق بردهداری مدرن است. گزارشها همچنین نشان میدهند که ورود مواد مخدر به برخی زندانهای بزرگ بدون تبانی بخشهایی از مدیریت زندان امکانپذیر نیست. این روند، نقش زندان را در چرخه فساد امنیتی–اقتصادی آشکار میکند.
۵. غارت انفال و منابع طبیعی: تبدیل داراییهای عمومی به ثروت خصوصی
فساد در حوزه منابع طبیعی از جدیترین بحرانهای کنونی ایران است: زمینخواری، جنگلخواری، تخریب مراتع، واگذاریهای غیرقانونی، و نابودی جنگلهای هیرکانی نمونههایی از غارت ساختاری انفال هستند.
سوءاستفاده از خلأهای قانونی و تبانی در نهادهای مرتبط موجب شده است که بخش قابل توجهی از منابع عمومی به دارایی خصوصی حلقههای قدرت تبدیل شود.
این روند علاوه بر تخریب جبرانناپذیر محیط زیست، حق بر محیط زیست سالم و حقوق نسلهای آینده را نقض میکند.
۶. چرا این مجموعه در چند شماره منتشر میشود؟
فساد در ایران یک شبکه واحد با حوزههای متعدد و پیوندهای پیچیده است.
بررسی دقیق این ساختار نیازمند رویکردی مرحلهبهمرحله، سندمحور و فاکتوئل است.
به همین دلیل، این مجموعه در قالب چند گزارش منتشر میشود که هرکدام به یکی از ابعاد فساد میپردازد:
- شماره ۲: فساد اقتصادی و شبکههای رانت
- شماره ۳: فساد امنیتی، قاچاق انسان و استثمار جنسی
- شماره ۴: فساد قضایی و عدالت دوگانه
- شماره ۵: فساد در زندانها و بردهداری مدرن
- شماره ۶: غارت منابع طبیعی و انفال
در هر شماره، فاکتها، اسامی، پروندهها و مستندات رسمی از منابع معتبر داخلی و بینالمللی بررسی میشود.
جمعبندی
روز جهانی مبارزه با فساد یادآور این واقعیت است که فساد، هنگامی که در قلب حکمرانی ریشه میدواند، به نقض همهجانبه حقوق بشر منجر میشود.
فساد در ایران نه یک بحران مقطعی و نه نتیجه سوءمدیریت؛ بلکه یک معماری سیاسی است که با آن ثروت عمومی به دارایی خصوصی حلقههای قدرت تبدیل میشود، و نهادهای امنیتی، قضایی و اقتصادی برای حفاظت از این ساختار در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند.
این مجموعه تلاشی است برای ارائه تصویری مستند، فاکتوئل و چندلایه از فساد ساختاری در ایران؛ تصویری برای نهادهای حقوق بشری، سازمانهای بینالمللی و پژوهشگران که بتواند پایهای معتبر برای تحلیل و اقدام باشد.