کلیات لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان پس از یک دهه روز ۲ مرداد ۱۳۹۷، در مجلس تصویب شده است تصویب این لایحه یک گام کیفی در احقاق حقوق کودکان و نوجوانان است، اما متاسفانه تاکنون به مرحله اجرا نرسیده است.
لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان ۵۱ ماده دارد و شامل چهار بخش تعریف کلیات، تشکیلات و جرایم و مجازات‌ها و رسیدگی و تدابیر حمایتی است.
البته این لایحه دارای ایرادات بسیاری می باشد چرا که حدودا ۱۵ سال پیش نوشته شده و نیاز به تغییر دارد.
ماده ۱ این لایحه سوء رفتار با کودک را چنین تعریف کرده است: «هرگونه فعل یا ترک فعل عمدی که سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی طفل و نوجوان را در معرض خطر و آسیب قرار دهد؛ از قبیل ضرب و جرح، محبوس کردن، سوءاستفاده جنسی، توهین یا تهدید نسبت به طفل یا نوجوان در صورتی که جنبه تادیبی نداشته باشد یا قراردادن او در شرایط سخت و غیرمتعارف و یا خودداری از کمک به وی.» بر اساس این تعریف، نگه داشتن کودک دارای معلولیت در منزل و ندادن اجازه حضور در جامعه به او، تامین نکردن خوراک، پوشاک و بهداشت مورد نیاز برای کودک معلول مانند سایر کودکان خانواده، توهین و تحقیر کودک دارای معلولیت و بی‌توجهی به آموزش و تربیت او اگر عمدا صورت گیرد مصداق سوء رفتار و قابل مجازات خواهد بود.
یک حقوقدان فعال در زمینه حقوق افراد دارای معلولیت این لایحه را مورد انتقاد قرار داده و میگوید «گنجاندن قید “چنانچه به قصد تأدیب نباشد” راه را برای اعمال نظر قضات و مجاز دانستن برخی موارد سوء رفتار باز می‌گذارد که می‌تواند به طور خاص کودکان دارای معلولیت را تحت تاثیر قرار دهد. چرا که بسیاری از خانواده‌ها به استناد ناتوانی در کنترل رفتار کودک دارای معلولیت خود یا به بهانه این که می‌خواهند از او در برابر سوء استفاده دیگران مراقبت کنند، او را مورد ضرب و شتم یا توهین قرار می‌دهند یا در گوشه‌ای از خانه حبس می‌کنند.»
زهرا رحیمی مدیر جمعیت امام علی (ع) در رابطه با لایحه حقوق کودکان و نوجوانان گفت «ما طرفدار برخورد حمایتی از کودکان هستیم. اما با این حال میزان مجازاتی که در این قانون برای برخی از جرایم پیش بینی شده است بسیار پایین است و با میزان جرم هم خوانی ندارد. در حالی که جایگاه کودک در جامعه از اهمیت بیشتری برخوردار است.» (خبرگزاری ایسنا -۲۳ مرداد ۱۳۹۷)
در این لایحه به طور کامل به همه موارد کودک‌آزاری پرداخته نشده تنها برای برخی از آنها پشتوانه حقوقی قایل شده است.
از آنجایی که کودک آزاری اعم از جسمی و روحی و جنسی معمولاً در داخل خانواده ها و توسط نزدیک ترین افراد به کودک انجام می شود، اما با کمال تاسف قانون حمایت از کودکان و نوجوانان والدین را در این گونه جرایم از تعقیب و مجازات معاف دانسته و نیز هیچ نهاد یا سازمانی که مسئولیت حمایت از کودکان آسیب دیده یا نظارت بر این امر را بر عهده گیرد، وجود ندارد.
براساس گفته یک حقوقدان در زمینه حقوق کودک و حمایت از کودکان «ما یک ساختار خیلی روشن و مشخص برای حمایت از حقوق کودک و حمایت از [خود] کودکان به طور مشخص یک حمایت همه جانبه از کودکان نداریم. همچنان که در بسیاری از کشورها وجود دارد از چگونه حمایت از کودکان تا چگونگی برخورد با کسانی که حمایت ها را نادیده میگیرد، همچنین در مورد موضوع کودک آزاری و مصادیق کودک آزاری، باید بدانیم چه مواردی کودک آزاری محسوب می شود، حد و مرز تعیین شود و از نظر حقوقی قابل تعریف باشد و از نظر حقوقی، در مورد کسی که آزاردهنده است، مسئولیت داشته باشد و فرد آزاردهنده ، چه والدین باشند چه غیر والدین، در مقابل کودک پاسخگو کند و هدف همه این ها هم بایستی در راستای انسان شمردن کودک و سپس، حمایت از کودک برای آینده کودک باشد.»
این حقوقدان در ادامه می افزاید «ما در حوزه ساختارها و مبانی مان ضعف داریم، به خصوص در حوزه ای که کودک آزاری را به طور دقیق تعریف کند، به خصوص کودک آزاری والدین را، در قوانین ایران به صراحت ماده ای است که کودک آزاری والدین را تا حدودی مجاز می داند. ماده ۱۰۱ قانون مجازات اسلامی، که اجازه می دهد به پدر که فرزندش را بکشد. در حقیقت مجازات متناسبی هم در صورت کشتن فرزندش، دریافت نکند.»
این حقوقدان در ادامه نسبت به آزار جنسی کودکان با اشاره به لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان میگوید «موضوعاتی در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان به آزار جنسی هم اشاره کرده و برای کسی که کودک نابالغ را اگر مورد تجاوز جنسی قرار بدهد، مجازات اعدام داریم. البته در این موضوع تعریف فقهی وارده کرده اند، که تجاوز باید حتما به صورت کامل اتفاق افتاده باشد و اگر به صورت غیرکامل باشد مجازات جدی در بر ندارد.»
کودک‌آزاری به موضوعی پیچیده و ناراحت کننده اجتماعی در این روزهای در ایران تبدیل شده است و این امر در بیشتر شهرها به وفور دیده می‌شود.
مهم ترین مصادیق کودک آزاری شامل کودک آزاری جسمی، روانی، غفلت، آزار جنسی که بیشترین موارد از نوع غفلت و آزار جسمی هستند.
بسیاری از کارشناسان اجتماعی علل افزایش کودک آزاری را فقر و فشارهای اقتصادی عنوان کرده اند به نحوی که هر چه قدر فقر و بیکاری در کشور بالاتر می رود آسیب های اجتماعی در پدیده ای تحت عنوان کودک آزاری کودکان و نوجوانان را قربانی می‌کند و آثار جبران ناپذیری را بر سلامت جسمی و روانی کودکان برجا می‌گذارد.
رضا جعفری رئیس اورژانس اجتماعی ایران اعلام کرده بود تا اسفند ماه ۱۳۹۶، ۲۷ هزار و ۵۰۰ مورد از انواع کودک‌آزاری جنسی، جسمی، عاطفی و غفلت به اورژانس اجتماعی اطلاع داده شده بود. (خبرگزاری ایسنا – ۱ اسفند ۱۳۹۷)
معصومه ابتکار معاون رئیس جمهور با بیان اینکه ما کماکان آمار نگران‌کننده‌ای از کودک‌آزاری و سوء استفاده از کودکان داریم گفت: گرچه کارهای خوبی اتفاق افتاده ولی نیازمند یک قانون بازدارنده قوی هستیم. (خبرگزاری ایلنا – ۲ مرداد ۱۳۹۷)
سامانه ۱۲۳ اورژانس اجتماعی استان تنها در سال ۹۶ بیش از ۱۳ هزار مورد کودک آزاری در آذربایجان غربی را ثبت کرده که این فقط آمار کودک آزاری هایی است که اطلاع داده شده نه همه کودک آزاری ها. (خبرگزاری اروم نیوز – ۱۶ مرداد ۱۳۹۷)
علی عباسی مدیرکل پزشکی قانونی مازندران با اشاره به اینکه آمار ارائه شده کودک آزاری به دلیل عدم مراجعه بسیاری از خانواده‌ها غیرواقعی است، تصریح کرد: کودک آزاری اعلام شده به پزشکی قانونی در سال ۹۵ ، حدود ۳۳ مورد بوده که ۱۶ مورد پسر و ۱۷ مورد دختر مورد کودک آزاری قرار گرفتند. (خبرگزاری ایسنا- ۲۴ تیر ۱۳۹۷)
رئیس اداره بهزیستی رفسنجان از ۴۳ مورد کودک آزاری در رفسنجان طی چهار ماهه سال ۱۳۹۷، خبر داد. (خبرگزاری برترین‌ها – ۲۷ تیر ۱۳۹۷)
حبیب الله مسعودی فرید معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی، از آزار سه کودک در ماهشهر توسط نامادری و پدر آنان خبر داد. (باشگاه خبرنگاران جوان – ۳۰ تیر ۱۳۹۷)
سه کودک به نام های فاطمه ۱۲ ساله، ام‌البنین ۸ ساله و علی‌اکبر ۵ ساله توسط نامادری و پدر خود به وسیله چکش و میله داغ و دیگر وسایل مورد آزارهای جسمی و روحی قرار می گرفتند.
شاهدانی که متوجه این شکنجه شده و آن را کشف کردند اظهار داشتند که این کودکان در حیاط پشتی خانه در گرما نگه داشته می شدند. دهان بچه ها را با چسب حرارتی می بستند. فاطمه ۱۲ ساله در حالی دستهایش به میله ای بسته شده بود و قادر به حرکت نبود توسط همسایه کشف شد. نامادری با تبر دست او را شکسته و با چکش دندانش را خرد کرده بود. وی نقاط مختلف بدن بچه ها را سوزانده بود. بچه ها در این مدت تنها به وسیله آفتابه آب می خوردند.
در آخرین مورد میتوان به کودک آزاری در مرند اشاره کرد. مدیر کل بهزیستی آذربایجان شرقی از ضرب و شتم یک دختربچه در یکی از روستاهای شهرستان مرند توسط پدر خود خبر داد. (خبرگزاری ایسنا – ۲۵ مرداد ۱۳۹۷)
